Veliki bački kanal - Najveći graditeljski poduhvat svog vremena

Prokopavanje Velikog bačkog kanala predstavljalo je najveći graditeljski poduhvat svog vremena. Veliki bački kanal je građen od 1793. do 1802. godine i smatra se pretečom hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav.

Njegovim prokopavanjem značajno je smanjen broj bara, močvara, mrtvaja, jezeraca i rečica koje su, povremeno ili stalno, ugrožavale zemljište u ataru grada i okolnih naselja.

Na sajtu Ravnoplov koji posetiocima predstavlja kulturno-istorijsko nasleđe Sombora i okoline, ali i celokupnog Panonskog prostora i posetiocima približava prepoznatljiv šarm ravnice, njene ljude, običaje, lepote i zanimljivosti, njenu prošlost i sadašnjost, u tekstu Milana Stepanovića, mogu se naći istorijski podaci koji govore o posebnom značaju kanala koji je imao za privredu grada, jer su poljoprivredni proizvodi prevoženi daleko lakše, brže i jeftinije nego ranije.

Do 1918. godine. kanal je zvanično nosio ime austrijskog cara Franca I, po čijem odobrenju je i bio prokopan. Kasnije, između dva svetska rata, nazvan je imenom Kralja Petra I, a posle Drugog svetskog rata zvaničan naziv je Veliki bački kanal.

Prva zamisao prokopavanju kanala i spajanju reke Mostonge kod Sombora sa Dunavom, radi skraćivanja plovidbe, potekla je od somborskog senatora i gradonačelnika Josipa Joze Markovića, koji je 1768. godine Ugarskoj dvorskoj komori predlagao da se prokopa kanal od korita Dunava do Mostonge u blizini Sombora.

Reka Mostonga je tada bila plovna tokom letnjih meseci, naročito u junu i julu, ali je od polovine 18. veka u letnjim mesecima počela da presušuje. Mada je naveo sve prednosti ovog poduhvata, Komorska uprava nije prihvatila Markovićev predlog.

To što nije pošlo za rukom somborskom senatoru, ostvariće četvrt veka kasnije, u mnogo većem obimu, braća Jožef i Gabrijel Kiš. Braća Kiš poticala su iz mađarizovane slovačke oficirske plemićke porodice. Pohađali su Inženjerijsku vojnu akademiju u Beču, posle čega su, tokom 1768. godine bili na studijskom boravku u Engleskoj.

Jožef Kiš je ubrzo napustio vojsku i postao je inženjer Kraljevske komore. Radio je na regulaciji Dunava kod Požuna (Bratislave) i Mohača, kao i u bečkom komorskom okrugu.

Krajem sedamdesetih godina 18. veka, kao kraljevski komorski inženjer, matematik i hidraulik, doselio se u Bačku i nastanio se u Apatinu. Postao je službenik Bačke komorske administracije, čije se sedište nalazilo u Somboru.

Braća Kiš podnela su 12. decembra 1791. godine caru Leopoldu II detaljno obrazložen predlog o prokopavanju kanala između Dunava i Tise, sa troškovnikom i skicama.

Kako je car Leopold naredne godine preminuo, njegov naslednik, car Franc I, saglasio se, krajem marta 1793. godine, da se izgradnja kanala poveri privilegovanom akcionarskom društvu, pa su već u maju iste godine, otpočeli prvi radovi.

Braća Kiš su potpisala ugovor sa akcionarskim društvom, dobila su zvanje direktora kanala, koje je trebalo da ostane u nasledstvu porodice Kiš, a obećana im je i jedna trećina čiste dobiti, kao i deset akcija prve klase, od kojih je svaka vredela po 5.000 forinti.

Sombor je određen za sedište Privilegovanog ugarskog kraljevskog brodarskog društva, kakav je bio zvaničan naziv akcionarskog društva, koje je imalo osnovni kapital od 800.000 forinti. Akcionari ovog društva bili su neki od najimućnijih ljudi u Ugarskoj tog vremena.

Kanal dužine 110 kilometara trebalo je, prema planu braće Kiš, da spoji Dunav i Tisu, od Monoštora do Feldvara (Bačkog Gradišta). Prvobitni plan braće Kiš predviđao da kanal kreće od Dunava kod Apatina, ali se od te zamisli odustalo.

Vodeni put bi ovim kanalom od Monoštora do Fedlvara bio skraćen za 158 kilometara, a vreme putovanja nizvodno bilo bi skraćeno za deset, a uzvodno za dvadeset dana.

Izgradnja kanala predstavljala je najveći graditeljski poduhvat svog vremena u Evropi, a na iskopu je stalno radilo između dve i četiri hiljade radnika, među kojima je, povremeno, bilo i ratnih zarobljenika iz austrijskih ratova sa Francuskom, kao i županijskih zatvorenika.

Prokopavanje je, posebno pored Sombora, naišlo na velike teškoće zbog podvodnog terena. Za deo trase kanala kraj Sombora (između apatinskog mosta i Bukovačke vodice) korišćeno je i staro korito reke Mostonge, koje je bilo dubine od četiri do šest metara.

Usled znatnih teškoća troškovi izgradnje uskoro su premašili prvobitne planove, pa su rukovodioci projekta, inženjeri Jožef i Gabrijel Kiš, zbog toga, kao i zbog nekoliko loših odluka i procena, smenjeni sa dužnosti 1797. godine (do kraja izgradnje troškovi su više nego trostruko premašili prvobitno predviđenih 902.000 bečkih forinti).

Posle devet godina od početka izgradnje kanal je svečano predat na upotrebu početkom maja 1802. godine (projektant kanala inž. Jožef Kiš na proslavu otvaranja nije bio ni pozvan). Austrijski car Franc I, čije ime je kanal nosio, obišao ga je pet godina kasnije (1807.), a ukrcao se na okićenu lađu u Somboru, koja ga je kanalom prevezla do Vrbasa.

Veliki Bački kanal bio je čist dok u drugoj polovini 20. veka nije postao kolektor za ispuštanje otpadnih voda iz fabrika.

Kako RTS navodi, još 2006. godine sa 22 industrijska zagađivača potpisan je sporazum o prestanku zagađivanja kanala, nekih fabrika više nema, neke prečišćavaju otpadne vode, ali i danas se Veliki bački kanal smatra najzagađenijim vodotokom u Evropi.

2009. godine postojala je ideja zvaničnika da se za tri godine od Velikog bačkog kanala, koji predstavlja jedno od najzagađenijih mesta u Evropi, stvori kanal koji bi trebao da bude potencijal za razvoj poljoprivrede, turizma i ekonomije.

Radovi su trebali da budu finansirani iz pretpristupnih fondova (IPA fondova) EU i iz Fonda za zaštitu životne sredine Ministarstva za životnu sredinu i pokrajinskih institucija, a u tom trenutku po tadašnjim pisanjima, Holandija je do tog trenutka izdvojila 15 miliona američkih dolara za izvođenje prve faze radova.

U decembru 2018. godine, Vode Vojvodine objavljuju informaciju da su okončani radovi na revitalizaciji 11,6 kilometara Velikog bačkog kanala, od Malog Stapara do Sombora, vredni oko 109 miliona dinara sa PDV-om.

Ovim radovima, propusna moć kanala gotovo je udvostručena, sa 18 m3/s na 35 m3/s, što predstavlja deo šire strategije snabdevanja Bačke vodom iz Dunava kod Bezdana. Na ovaj način će se omogućiti snabdevanje vodom, odnosno razvoj projektovanih regionalnih podsistema za navodnjavanje koji zahvataju vodu iz kanala Vrbas-Bezdan.

Iz kanala je izvađeno oko 155.000 kubnih metara nanosa. Potom je uređena obala kanala razastiranjem celog iskopanog materijala po okolnom terenu, izgrađeni su cevasti propusti na mestima uliva meliorativnih kanala, a izgrađena je i nova radno-inspekciona staza iskopom od oko 153.000 kubnih metara i nasipom od 21.000 kubnih metara zemljanog materijala.

Vode Vojvodine u svom saopštenju iz decembra 2018. godine naglašavaju i da je revitalizacija Velikog Bačkog kanala od Malog Stapara do Sombora, predstavlja nastavak radova na uređenju ovog kanala započetog 2014. godine.

U periodu od 2014. do 2017. na potezu od Vrbasa, kroz Kulu, Crvenku, Sivac, do Malog Stapara, Veliki bački kanal je u potpunosti rekonstruisan, uklonjeno oko 300.000 m3 mulja, uređene su obale, formirane inspekcione staze.

U decembru 2021. godine na sajtu RTV se mogla pročitati vest da su “Vode Vojvodine” obavile završno poribljavanje puštanjem riblje mlađi u Veliki bački kanal kod Sombora.

Tokom te godine poribljavanje je obavljeno na 24 lokacije, a u kanale i reke u Vojvodini pušteno je 21 tona ribe ili 105.751 jedinki, vretenastog šarana, koja je autohtona vrsta ribe. JVP "Vode Vojvodine"uz podršku Grada Sombora obavile su poribljavanje Velikog bačkog kanala na Tromeđi kod prevodnice u Somboru puštanjem 4.000 komada mlađi.

Krajem maja prošle godine, RTS je objavio da se procenjuje da se u Velikom bačkom kanalu nalazi 400 hiljada kubnih metara mulja zagađenog teškim metalima, naftnim derivatima i patogenim bakterijama, a to zagađenje dospeva i u Tisu i u Dunav.

U objavi je stajalo i da je za čišćenje mulja potrebno obezbediti oko 30 miliona evra, kao i da je izgrađen prečistač za otpadne vode, uz donaciju EU od 20 miliona evra, ali još ne radi punim kapacitetom.

Svi tekstovi do kojih smo uspeli da dođemo, a koji govore o ovom graditeljskom čudu čuvaju sećanje na delo gospodina Kiša koji je svojom vizijom povezao Dunav i Tisu, dva najveća vodena toka u tadašnjoj Ugarskoj.

Pored toga, tadašnje močvare su pretvorene u plodno zemljište, žitnicu.

Jedan broj časopisa Industrija svakako nije dovoljan da se posveti Velikom bačkom kanalu. Kako je to nekada davno stajalo na kraju nekih tekstova, stripova…Nastaviće se…